De zeven gezichten van Franciscus: van heilige tot schoonheid tot klimaatdrammer (2024)

De score van Jezus heeft Franciscus niet gehaald, maar te klagen heeft hij niet over de vele keren dat hij werd afgebeeld. Beroemd zijn de fresco’s die Giotto eind 13e eeuw in de Sint-Franciscus basiliek in Assisi schilderde en waarop een deel van het leven van de heilige werd uitgebeeld. Ze waren slechts een startpunt van de vele manieren waarop de heilige werd afgebeeld. Wat volgde waren werken met de man die zijn weelde aflegde, op goede voet stond met islamitische leiders en zelfs vogels wist te beroeren met zijn preken. Vandaag de dag had hij zich ongetwijfeld aangesloten bij Extinction Rebellion.

In The National Gallery in Londen is momenteel de tentoonstelling Saint Francis of Assisi te zien waar te volgen is hoe de uitvinder van de kerststal (want dat was hij ook) door de eeuwen werd afgebeeld: van middeleeuws beeldverhaal waar Franciscus al vanaf het begin af aan een aureooltje om zijn hoofd heeft, tot actieheld in een Marvelstrip. De vele gezichten van Franciscus – of het nu die van ascetische heilige is, dierenvriend of strijder voor sociale rechtvaardigheid – zijn fascinerend. Zie hier de zeven gezichten van Franciscus van Assisi

1 De blonde jongen

Sassetta maakte een fascinerend beeldverhaal van het leven van Franciscus rond 1437, dat hij grotendeels baseerde op de levensschets van de Italiaanse theoloog Bonaventura. Het verhaal is bekend: Franciscus van Assisi (1181/2 – 1226), zoon van een textielhandelaar, had een rijke ridder moeten worden, maar tot frustratie van zijn vader gaf hij zijn positie en rijkdom op om meer oog te hebben voor de schoonheid van de wereld en de medemens, en hij adviseerde anderen dat ook te doen.

Elke ouder hoopt natuurlijk dat zijn kind niet een al te moeilijk pad hoeft te bewandelen in het leven, en Franciscus’ vader – die trouwens in Frankrijk was toen zijn zoon werd geboren, vandaar de naam – kon toen niet weten dat zijn zoon al snel na zijn dood veelvuldig vastgelegd zou worden in gedichten en schilderijen, en zo een eeuwig leven tegemoet ging.

Op Sassetta’s beeldverhaal beginnen we keurig bij het begin, toen Franciscus nog een mannetje was met opvallende blonde krullen, bovendien gezegend met een goed hart. Toen hij net uit de gevangenis was gekomen (1202) en was genezen van een langdurige ziekte (1204) waarin de heilige Geest, volgens Bonaventura, Franciscus rijp probeerde te maken voor een leven in dienst van God, was hij niet meteen overtuigd en kocht hij dure kleren. Hij kwam een armzalige ridder tegen en schonk hem zijn kleren. Het is een fascinerend paneel, omdat er ook een vliegend kasteel op is afgebeeld als een soort ufo met vlaggen. Het kasteel verwijst naar de droom die Franciscus die nacht heeft, en waarna zijn toewijding begon.

Fascinerend is ook de jongen met blonde krullen – vlak voordat hij een tonsuur verkoos – die zich verstopt bij een bisschop. De vader van Franciscus was boos omdat zijn zoon stoffen had verkocht en het geld ervan had gestopt in de restauratie van een kerk. De twee vechten het via een rechter uit, die echter stelt dat de bisschop dit conflict maar moet oplossen. Alles wat Franciscus bij zich heeft, tot en met zijn onderbroek, werpt hij voor de voeten van zijn vader. Iel, angstig en naakt verstopt hij zich bij de bisschop (een scenario dat in deze tijden niet zo geruststellend meer klinkt) en neemt hij afscheid van zijn jeugd, zijn vader en zijn afkomst.

De Australische kunstenaar Arthur Boyd zou in 1965 de ruzie tussen vader en zoon ook tekenen: een staaltje huiselijk geweld van jewelste, waarbij de vader schreeuwend met een stok op zijn zoon afkomt, die zijn handen voor zijn hoofd houdt. Bij Boyd is het gezicht nog angstiger dan bij Sassetta, maar bij Boyd komt er ook geen bisschop aan te pas die de jongen beschermt. De krullen zijn wel nog weelderiger.

2 De man met bloedende borst

Tekenend voor zijn heiligheid zijn de stigmata (de wonden op handen en voeten die Jezus ook had), die hij twee jaar voor zijn dood kreeg. Op veel afbeeldingen die er gemaakt zijn, zijn de stigmata al te zien, alsof hij ze vanaf zijn bekering met terugwerkende kracht had gekregen. Soms zijn de stigmata nadrukkelijk in beeld, andere keren zijn ze subtiel weggewerkt. Wie van de eerste school was, was de Britse Benedictijner monnik en miniaturist Matthew Paris die in zijn wereldgeschiedenis Chronica Majora in 1240 niet alleen over Franciscus schreef, maar ook de eerste was die de heilige met de wond in zijn borst tekende. Tamelijk opgewekt staat Franciscus daar terwijl het bloed uit de borst er echt uit sijpelt. Hij heeft hier iets weg van een engel, maar dan wel een gewonde. Minstens even mooi is de volgeling van Franciscus die Matthew Paris erbij zette: een schattig mannetje dat veel weg heeft van een kabouter. De opgewekte Franciscus met bloedend hart en de amechtig kijkende kabouter: ze geven samen de volgelingen een lieve uitstraling.

3 De lijdende schoonheid

Bijna een sekssymbool is hij op ‘Sint Franciscus van Assisi in extase’, het werk dat Caravaggio in 1595 maakte. Vermoeid ligt hij achterover in de armen van een eveneens beeldschone engel. De stigmata zijn bedekt. De handen zijn naar binnen gekromd, over het deel van de voeten waar de wonden zichtbaar zouden moeten zijn, is het habijt er elegant overheen gedrapeerd. Subtiel wijst Franciscus’ hand naar de wond op zijn borst die de spirituele ervaring moet accentueren. Het lijkt net alsof Franciscus met één oog omhoog spiekt naar de engel met zijn half geloken oog. Het getekende gezicht van Franciscus is uitgeput, terwijl de jonge engel bezorgd ondersteuning biedt. In feite is Franciscus hier bij Caravaggio – ondanks zijn onaardse schoonheid – meer mens dan op de werken ervoor. Of het hier gaat om bewondering of liefde: Caravaggio laat het in het midden.

4 De vriend van Jezus

Ook bij de Spaanse schilder Bartolomé Murillo (1617 – 1682) die graag religieuze werken maakte (en zich op zijn 45ste aansloot bij een Franciscaanse orde) is Franciscus een aantrekkelijk man. Op zijn doek uit 1668 had hij twee vliegen in één klap: een aantrekkelijke Jezus aan het kruis en een mooie Franciscus die Jezus omhelst terwijl deze aan het kruis hing. Jezus buigt wat voorover, heeft een hand losgemaakt van het kruis om ook een arm om Franciscus heen te slaan. Franciscus van Assisi is duidelijk bezorgd, maar uit de blik tussen de twee mannen spreekt vooral een verstandhouding. ‘Niemand ter wereld kan u bezitten’, zei Franciscus ooit tot zijn toehoorders, dat is wat hij hier ook lijkt uit te drukken.

5 De klimaatactivist

Dat Franciscus de natuur, natuurverschijnselen en dieren liefhad is algemeen bekend. Toen iemand ooit het vuur wilde doven omdat zijn kleren in lichterlaaie stonden zei hij: „Pas op doe het vuur geen leed”. De gesprekken met de vogels zijn ook zeer bekend. Franciscus zou nu lijstduwer zijn geweest van de Partij voor de Dieren. Ook had hij wel raad geweten wat te doen met de oprukkende wolf: er is een verhaal hoe Franciscus een goede omgang met een wolf had in een dorp en zo de angst van de bewoners wist te beteugelen voor het beest. Vandaag de dag noemen we zo iemand een klimaatdrammer.

De Engelse schilder Frank Cadogan Cowper (1877 – 1958) plaatst Franciscus tussen de duiven terwijl een engel in een boom muziek maakt. Cowder was geïnspireerd geraakt toen hij tijdens zijn reis Assisi aandeed. Hij laat Franciscus knielen, de kin omhoog. Een tikkeltje arrogant, of zelfs betweterig, knielt hij daar. De ogen zijn gesloten alsof hij zich op een variant op de A12 waant en denkt „laat de waterkanonnen tot mij komen”.

6 De theedrinker

Anno 2023 zou Franciscus vermoedelijk ‘woke’ genoemd worden. Het radicaal afleggen van zijn bezittingen zou geïnterpreteerd worden als ‘je mag ook tegenwoordig niks meer [houden]’, en zouden er memes van vliegende heksen gestuurd worden naar de man die voor solidariteit en vrede zou pleiten. En het ergst van alles: Franciscus bezocht ooit de sultan van Babylon en de twee bleven dagen praten. Alle ergernissen van rechts weet Franciscus aan te vinken.

Fra Angelico beeldt Franciscus af met een geheven vingertje. Zo is de heilige ook een beetje Nederlands

In 1429 legde de Florentijnse Renaissanceschilder Fra Angelico vast hoe Franciscus in het jaar 1219 op reis gaat om de sultan van Babylon te ontmoeten. Franciscus hoopte zo de oorlog tussen de christen en de moslims te kunnen beslechten. Gekneveld en geslagen verschijnt Franciscus voor de sultan, die niet echt snapt wat de Italiaanse heilige op zijn Egyptische grondgebied heeft te zoeken. Franciscus doet een vuurproef en begint uitgebreid te vertellen over zijn geloof. De sultan vond de verhalen zo boeiend dat hij hem vroeg nog wat langer te blijven. De poging tot bekering van het volk over te gaan, mislukt, maar de sultan is dermate enthousiast over Franciscus dat hij hem goud geeft. Franciscus weigert, ziet bovendien te weinig godsbesef in de ziel van de sultan en vertrekt. Fra Angelico beeldt Franciscus tijdens deze dagen in Syrië af met een geheven vingertje, alsof Franciscus ook een beetje Nederlands is. Van alle aanwezige is Franciscus hier de enige met een aureooltje, en met een vastberaden blik.

7 Superheld

Francis. The Brother of the Universe – zo heet de Marvel-uitgave die in 1980 verscheen van de held Franciscus waarin zijn leven en lessen worden verwerkt. De stigmata hier zijn de transformatie tot een superheld, passend bij het gebed van Franciscus zelf bijna acht eeuwen daarvoor: „Laat mij niet zoeken getroost te worden, maar te troosten, / niet begrepen te worden, maar te begrijpen, / niet bemind te worden, maar te beminnen.” Spiderman noch de Hulk hadden het beter kunnen zeggen.